انجمن علمی باستان‌شناسی ایران پورتال رسمی انجمن علمی باستان‌شناسی ایران
بی هیچ تردیدی می توان دوران حاکمیت ساسانیان را روزگار اوج احداث شهرهای ایران به شمار آورد. علیرغم کثرت و وسعت کم نظیر شهرهای این دوران، اطلاعات باستان شناسانه اندکی از آنها در دست است. این در حالی است که شهرها، اصلی ترین کانونهای تمدن بشری بوده و میتوانند افقهای روشنی در بازشناسی علوم، فنون، صنایع، هنرها و حتی سازمان اجتماعی و ساختار فرهنگی سازندگانشان در اختیار محققان قرار دهند.
از میان شهرهای ساسانیان، “اردشیرخوره” به جهت جایگاه و نقشی که در شکلیابی سلسله ساسانیان ایفا نموده، از اهمّیت خاصی برخوردار است. زیرا به روایت “کارنامک اردشیر بابکان”، این شهر را موسس سلسله ساسانیان (اردشیر اول) بنیان نهاد و نام اردشیرخوره بعدها به یکی از چند ناحیه فارس اطلاق شد. اردشیر بابکان با پیشبینی نبردهای سهمگینتر با آخرین شاهنشاه اشکانی و هواخواهانش، این شهر را به عنوان مکانی امن برای خود انتخاب کرد زیرا به قابلیت دفاعی آن، در مقایسه با شهرهایی چون اصطخر، اطمینان بیشتری داشت. بنا به روایت کارنامک، «اردشیر بابکان بس آبادی و دستکرت آنجا ساخت و بس آتش بهرام در آن نشاند». منابع مکتوب معتبر قرون اولیه اسلامی نیز آوردهاند که اردشیر این شهر را بر در آتشکده آذرفرنبغ به شکرانۀ پیروزی بر اردوان بنا کرد. بنا به روایت بسیاری از جغرافیدانان قرون اولیه اسلامی، این شهر، که فرمی دایرهای داشت و حصاری عظیم و خندقی عمیق و عریض آن را محصور کرده بود، در این دوران به شهر گور (جور) شهرت داشت زیرا در میان کوههای اطرافش محصور و در مکانی گود و پست واقع شده بود.
به هر روی، فرم و سازمان فضایی این شهر، که بازتاباننده اندیشه تمرکزگرای اردشیر بابکان در عالم فرمانروایی و سیاست بوده و به نحو چشمگیری میتواند ساختار اجتماعی نمادین این عصر را نیز به نمایش گذارد، توجه محققانی که تحولات شهرها را موضوع کار خود ساخته اند جلب نموده است. با این همه، و علیرغم تلاشهای ارزشمند باستان شناسان مشهوری که در ادامه نامشان آورده شده، کاوشهای باستان شناسانه در این شهر بینظیر جهان باستان بسیار ناچیز است. بدین سبب، مولفان اثر حاضر بر آن شدند تا ضمن بهرهگیری از تمامی تحقیقات گذشته، پژوهشهای مستقل میدانی خود را با اخذ مجوز از سازمان میراث فرهنگی کشور آغاز و با بررسی سطحی سیستماتیک عرصه و حومه این شهر به انجام رسانند و آنچه در نوشتار حاضر تقدیم گشته، حاصل پژوهشهای میدانی نگارندگان در نخستین پایتخت شاهنشاهان ساسانی است.
همچنین، از آنجائیکه یک شهر در بستر جغرافیا شکل گرفته و توسعه می یابد، تلاش گردیده تا با اتکاء به منابع جغرافیایی دست اول و نیز بررسی شرایط محیطی حاضر، کلیه عوامل موثر بر شکلیابی و توسعه این شهر احصاء گردند. بعلاوه، با عنایت به نقش بی بدیل تحولات تاریخی در رشد و دگرگونی فضاهای شهری، سعی گشته است، با استفاده از منابع معتبر تاریخی، تمامی رویدادهایی که به نحوی در تغییرات فیزیکی شهر مورد مطالعه دخالت داشته اند مشخص گردند. بخش مهمی از اطلاعاتی که در این نوشتار ارائه گردیده، یافته های حاصل از مطالعات میدانی اند. در این بررسیها، کلیه شواهد منقول و غیر منقول فرهنگی سطحی و قابل رویت این شهر مستند سازی و ثبت گردیده اند تا با تحلیل آنها اطلاعاتی کم نظیری از نخستین پایتخت ساسانیان بدست آید. با این همه، تردیدی نیست که نوشتار حاضر نیز تنها بخشی از فرهنگ و تمدن سازندگان این شهر را هویدا ساخته است و با حفریات باستان شناسانه زوایای پنهان بیشتری آشکار خواهد شد.
