انجمن علمی باستان‌شناسی ایران پورتال رسمی انجمن علمی باستان‌شناسی ایران
چهارمین نشست از سلسله نشست‌های شهرها و سکونتگاه‌های دوران اسلامی با عنوان «تحولات شهر کهن سیرجان؛ از نخستین کرمان تا سعیدآباد قاجاری» برگزار شد.
به همت انجمن علمی باستان‌شناسی ایران و با همکاری معاونت پژوهشی دانشکده میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دانشگاه مازندران، چهارمین نشست از این سلسله نشست‌ها در روز پنجشنبه 25 فروردین 1401 با دبیری علمی آقای دکتر مرتضی عطایی، عضو هیأت علمی دانشگاه مازندران برگزار شد.
سخنرانِ این نشست، دکتر سعید امیرحاجلو، استادیار دانشگاه تربیت مدرس، ابتدا روند شکل‌گیری شهر تاریخی سیرجان را در طول تاریخ تبیین کرد و توضیحاتی را درباره موقعیت‌های مختلف این شهر و مراحل جابجایی آن در منظر فرهنگی سیرجان ارائه نمود. به گفته او، شهر سیرجان در سده‌های نخست اسلامی، در محوطه‌ای توسعه یافت که امروزه با نام «قلعه کافر» شناخته می‌شود و تا سده چهارم هجری، کرسی کرمان بود. با وجود انتقال کرسی از سیرجان به بردسیر (شهر امروزی کرمان) در سده چهارم هجری، به نظر می‌رسد شهر سیرجان اهمیت و رونق خود را از دست نداده و تا سده ششم هجری، شهری بزرگ و پررونق در محل قلعه کافر بوده است. پس از آن، موقعیت این شهر به محوطه قلعه سنگ منتقل شده و تا سده نهم هجری به عنوان یکی از شهرهای مهم و بارانداز کالاهای فارس شناخته می‌شد. در مرحله بعد یعنی از اواخر عصر تیموری، جابجایی شهر کهن سیرجان از قلعه سنگ به محوطه بمید صورت گرفته و این شهر در دوره صفوی در محوطه بمید توسعه یافته است. در آخرین مرحله، با توسعه روستای سعیدآباد در جنوب شرقی محوطه بمید در اوایل دوره قاجار، این شهر در محل روستای مذکور گسترش یافته و هسته شکل‌گیری شهر امروزی سیرجان را تشکیل داده است.
دکتر امیرحاجلو در بخش دیگری از سخنرانی خود، ضمن اشاره به نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی اندرو ویلیامسون در محوطه قلعه کافر، به ارائه توضیحاتی درباره دستاوردهای کاوش خود در محوطه قلعه سنگ در سال 1394 پرداخت. کشف یک کارگاه سنگ‌تراشی در محل پلکان سنگی در دامنه شمالیِ قلعه سنگ و کشف گرمابه‌ای متعلق به سده ششم تا نهم هجری به وسعت 180 مترمربع مشتمل بر ورودی، سربینه، گرمخانه، دو شاه‌نشین، دو فضای تنظیف، مستراح، خزینه عمومی، اتاق چاه آب و فضای تون و آتشدان در دامنه شرقی قلعه‌سنگ از مهم‌ترین دستاوردهای این کاوش بود. او همچنین، بر پایه مطالعات و بررسی‌های خود در محوطه قلعه سنگ، سازمان فضایی این شهر را با توصیف موقعیت و ویژگی‌های حاکم‌نشین، شارستان، باروها و برج‌ها تبیین نمود.
بخش سوم این نشست به تبیین عوامل رشد و افول شهر سیرجان در دوران اسلامی و دلایل جابجایی‌های آن اختصاص داشت. بر این اساس، متغیرهای طبیعی و اکولوژیکی از جمله دو اصل اکولوژیکی «تنوع» و «تعادل»، متغیرهای اقتصادی در قالب دو مؤلفه «مکان و فضا» و «راهبرد حاکمان» و متغیرهای سیاسی در قالب حاکمیت مقتدر و مشروع به عنوان مهم‌ترین عوامل رشد شهر سیرجان در صدراسلام و سده‌های میانی اسلامی معرفی شد. همچنین اختلافات سیاسی و نبردها به عنوان مهم‌ترین عامل افول شهر سیرجان در سه موقعیت قلعه کافر، قلعه سنگ و بمید مطرح شد. چنان‌که به گفته او، با حمله غزها، شهر صدراسلامی سیرجان در قلعه کافر دچار افول شد. همچنین افول و ترک شهر سده‌های میانی در قلعه سنگ پیامد حمله تیمور در 795 هجری، حملات متعدد در فاصله ساله‌های 814 تا 884 هجری و حمله امرای سلطان حسین بایقرا بود و شهر صفوی در بمید نیز در پی حملات افغان‌ها و ناآرامی‌های سده دوازدهم هجری متروک شد.
بخش پایانی این نشست به پرسش و پاسخ اختصاص داشت و در این بخش، پرسش‌هایی درباره پیشینه شهر در دوران قبل از اسلام و نخستین موقعیت شهر تاریخی سیرجان، کارکرد و چیستی پلکان سنگی در قلعه سنگ و تحولات بافت قاجاری سیرجان مطرح شد و دکتر امیرحاجلو، به بیان توضیحاتی درباره این موضوعات پرداخت.
